O Langurig i Raeadr Gwy

Roedd Gilfach, sy'n ganrifoedd oed, yn fferm fynyddig ar un adeg ond mae bellach yn Warchodfa Natur ysblennydd sydd â statws Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig (SoDdGA) lle mae'r Afon Marteg yn cwympo'n hyfryd dros greigiau i ymuno â'r Afon Gwy. Mae Gilfach yn adnabyddus am yr amrywiaeth wych o fywyd gwyllt, o wybedogion a throchwyr i ddyfrgwn, ffwlbartiaid ac eogiaid, yn ogystal â mwy na 413 o wahanol fathau o gennau! Mae grug ac eithin yn dod â ffrwydrad o liw i lethrau uwch y bryniau yn wythnosau hwyr yr haf gan ddenu pryfaid fel cacwn y mynydd a gwyfynod y cadno.

Roedd teuluoedd a'u hanifeiliaid yn cyd-fyw o dan yr un to mewn tai hir Cymreig. Byddai'r teulu'n byw yn y rhan o'r adeilad oedd ar yr ochr uchaf i fyny'r bryn, a byddai eu gwartheg a'u ceffylau mewn corau ar yr ochr isaf, fel bod y tail yn draenio i lawr yr allt. (Roedd hwn ar y dde yng Nghilfach). Yn aml iawn byddai'r gweision yn cysgu yn y daflod wair uwch ben yr anifeiliaid, gan fanteisio ar y gwres fyddai'n codi oddi arnynt yn y gaeaf. Mae'r Gilfach yn dyddio o tua'r flwyddyn 1550.

Mae Llwybr y Mynaich yn llwybr canoloesol 25 milltir o hyd dros Fynyddoedd Cambria, sy'n cysylltu dwy fynachlog Sistersaidd a sefydlwyd ar ddiwedd y 12fed ganrif, Ystrad Fflur (Strata Florida) ac Abaty Cwmhir. Gallwch ddilyn Llwybr y Mynaich drwy Warchodfa Natur Gilfach, lle mae'n croesi'r Afon Gwy ym Mhont Marteg ac yn dringo i fyny at gopa'r mynydd. Mae'n un o'r ffyrdd canoloesol cadwedig gorau ym Mhrydain.